Kącik Yody

Data 20 kwietnia wydaje się być dość pechowa dla świata. Między innymi właśnie tego dnia, 25 lat temu, doszło do wydarzenia, które dotknęło także branżę gier wideo.

To był zwykły wtorek dla niemal dwóch tysięcy uczniów [3] Columbine High School w Littleton w stanie Kolorado. Temperatura wynosiła 19 stopni Celsjusza [35]. Szkoła znajduje się na przedmieściach obszaru metropolitalnego Denver.

Fakty

Spokojny dzień został zakłócony, gdy tuż po godzinie 11 czasu lokalnego Brooks Brown usłyszał „głośny trzask w oddali” [5, s. 15]. Początkowo nie wiedział co się dzieje, uznając, ze to dźwięk pistoletu do gwoździ. Jednak już po chwili zdał sobie sprawę, że kolejne dźwięki brzmią „jak eksplozje” [5, s. 15].

To właśnie w tym momencie rozpoczęła się masakra, której dokonali Eric Harris (18 lat) i Dylan Klebold (17 lat). W tym celu użyli też materiałów wybuchowych, z których część odpalili podczas strzelaniny, ale porozkładali też miny-pułapki. Łącznie ponad 30 bomb [10]. Po masakrze policja znalazła:

(…) dwa obrzyny, półautomatyczny pistolet i czarny półautomatyczny karabin 9 mm przy ich ciałach. (…) W domu jednego z nastolatków znalazła kolejną obciętą strzelbę oraz materiały wybuchowe. [10]

Innymi słowy, obaj sprawcy przygotowali się do masakry, nie była to „spontaniczna” decyzja. Z tego względu przypomina inną szkolną strzelaninę, którą opisywałem na blogu.

Wróćmy jednak do przebiegu akcji. Pierwszy telefon pod 911 został wykonany około 11:25. Dopiero ok. 15:30 policja weszła do biblioteki szkolnej. Tam znaleziono ciała obu nastolatków. Obaj popełnili samobójstwo, wcześniej montując na sobie miny-pułapki [33]. Przebieg całej akcji można zobaczyć na poniższej mapce kampusu:



Bilans masakry: 15 osób zabitych, w tym obaj sprawcy, oraz 23 ranne [13].

Sprawcy

W tym momencie warto przyjrzeć się obu mordercom, czyli Dylanowi Kleboldowi i Ericowi Harrisowi.

Dylan Klebold urodził się w Lakewood (Kolorado), skąd niedługo później jego rodzina przeniosła się do Littleton [5, s. 32]. Jego rodzice byli opiekuńczy, ale nie podobała im się przemoc w jakiejkolwiek formie. Do tego stopnia, że Dylan nie miał zabawkowej broni, ani nie mógł grać w gry komputerowe, by były zbyt brutalne [5, s. 32]. Rodzice Brooksa Browna wspominali, że Dylan był słodkim, ale jednocześnie wstydliwym i wrażliwym dzieciakiem [5, ss. 32-33]. Judy Brown dodatkowo podkreślała jego introwertyzm i trzymanie wszystkiego „w sobie”, przez co nigdy nie mówił rodzicom o swoich problemach [5, s. 33].

Dylan był zdolnym uczniem. Jeszcze przed rozpoczęciem nauki w Columbine High School udało mu się dostać do programu przyspieszonego nauczania (advanced learning program) w Jefferson County Public Schools. W tamtejszym programie o nazwie CHIPS – skrót od „Challenging High Intellectual Potential Students” – udział brał także Brooks Brown. Jak wspomina:

(…) Niektóre dzieciaki dostały się ze względu na dobre wyniki na egzaminie wstępnym; inne dzieci dostały się do szkoły ze względu na to, kim byli ich rodzice. [5, s. 33]

Łatwo się domyślić do czego prowadziło takie podejście do przyjmowania uczniów. Program miał też jeszcze jedną wadę, mianowicie do jego uczestników pozostałe dzieciaki z okolicy przypięły łatkę „kujonów”, co także prowadziło do prześladowania [5, s. 34].

Z kolei Eric Harris, jak podaje Brooks Brown, bardzo często przeprowadzał się z rodzicami, co prowadziło do ciągłej utraty kontaktu z przyjaciółmi [5, ss. 44-45]. Do tego nie pochodził z Kolorado [5, s. 44], był niski – miał mniej niż 180 cm wzrostu – oraz jego klatka piersiowa była lekko zapadnięta [5, s. 48]. Podobnie jak Dylan, Eric był „cichym, niepozornym nastolatkiem, który rzadko wchodził w interakcje z sąsiadami” [18]. Jako syn pilota wojskowego, był zafascynowany wojną [23].

Warto podkreślić, że Eric i Klebold byli outsiderami, przebywającymi praktycznie jedynie wśród przyjaciół. Grupa nazwała się „mafią długichpłaszczy” (ang. Trench Coat Mafia*). Jest to o tyle istotne, że właśnie w długich, czarnych płaszczach obaj dokonali masakry. Telewizja WABC w programie „Eyewitness News” doszukiwała się inspiracji między innymi filmem „Matrix” [12, 5:31-5:41]. Całość możecie obejrzeć tutaj:
Z kolei The Denver Post, powołując się na anonimowego ucznia, powiązało ubiór „mafii” z Marilynem Mansonem i Adolfem Hitlerem [15]. Jednakże, Brooks Brown dementuje te plotki, pisząc, że:

W rzeczywistości mafia długich płaszczy nie była niczym więcej niż grupą przyjaciół, którzy spędzali razem czas, nosili czarne płaszcze i szczycili się tym, że różnią się od „mięśniaków”**. Same płaszcze były raczej dziełem przypadku niż jakimkolwiek „mundurem”. Matka jednego z jej członków, Tada Bolesa, kupiła mu w prezencie czarny płaszcz, gdy zobaczyła go w promocji. (…) Jego przyjaciele poszli w jego ślady, ponieważ spodobał im się ten wygląd. [5, s. 60]

Trudno jednoznacznie określić jaka była prawda w tej materii. Szczególnie, że dyrektor szkoły, Frank DeAngelis, zaprzeczał, że jakakolwiek „mafia długich płaszczy” w ogóle istniała [26].

Obu sprawców łączyło jednak coś jeszcze: miłość do komputerów i gier wideo. Jak wcześniej wspomniałem, rodzice zabraniali grać Dylanowi w gry wideo z powodu ich brutalności. Jednak, nie kontrolowali co robił u znajomych, czyli na przykład Brooksa Browna [5, ss. 32, 36]. Grał u niego między innymi w „Mortal Kombat” [5, s. 36-37]. Sam Brooks Brown wspomina także, że on i obaj sprawcy uwielbiali gry takie jak „Duke Nukem” oraz „Doom”. Dodatkowo, Eric „czasami wspominał o o zarabianiu na życie projektowaniem gier” [5, s. 47].

Pozwy

Oczywiście, śmierć obu sprawców nie zakończyła sprawy. Poszkodowani oraz rodziny zamordowanych domagali się odszkodowań. Dzień przed drugą rocznicą strzelaniny, 19.04.2001 roku, podano do wiadomości publicznej, że otrzymali do podziału 2,5 miliona dolarów, głównie od rodzin Erica i Dylana [19]. W listopadzie tego samego roku sąd oddalił pozwy przeciwko biuru szeryfa oraz okręgowi szkolnemu w hrabstwie Jefferson, ze względu na spełnienie wymogów rządowego immunitetu [9]. Wyjątkiem był pozew dotyczący jednak działań policji, która zbyt późno wysłała pomoc do nauczyciela, który zmarł [9]. W sierpniu 2002 roku córka nauczyciela otrzymała od biura szeryfa odszkodowanie w wysokości 1,5 miliona dolarów [22].

W czerwcu 2001 roku rodziny zamordowanych pozwały także firmy z branży rozrywkowej, między innymi ID Software, Paramount, Sega i Eidos [2]. W tym ostatnim przypadku gra „Final Fantasy VII” miała prowadzić do masakry, bowiem twórcy takich gier:

wiedzieli lub powinni byli wiedzieć, że użycie ich produktów i materiałów spowoduje naśladownictwo przemocy. [2]

Wszystkie te pozwy zostały oddalone już rok później, w maju 2002 roku [34]. Sędzia Lewis Babcock stwierdził wówczas, że producenci filmów i gier nie mogli w żaden sposób przewidzieć, że ich produkty doprowadzą do masakry. Dodał także, że:

Pomijając, co muszę, osobistą niechęć, oczywiste jest, że wyraziste i pobudzające wyobraźnię formy rozrywki są użyteczne społecznie, nawet jeśli zawierają przemoc. [34]

W tym momencie warto przyjrzeć się nieco bliżej różnym czynnikom, które mogły doprowadzić do tej masakry, Zacznę od kwestii gier komputerowych.

Winne: gry

Faktem jest, że obaj sprawcy uwielbiali tę formę rozrywki. Wcześniej przytoczyłem słowa Brooksa Browna na ten temat. Jednakże, o stosunku Erica i Dylana do gier komputerowych tuż po tragedii pisały praktycznie wszystkie amerykańskie gazety. Przykładowo, już dwa dni po zajściu na łamach „Washington Post” pojawiły się takie słowa:

(…) Na niezliczonej liczbie komputerów zabijanie jest sportem. (…) [24]

Co ciekawe, na ten artykuł powołał się senator Sam Brownback (Republikanin z Kansas) w czasie swojego wystąpienia podczas 106.Sesji Senatu 26 kwietnia 1999 roku [7, 5:47].

Jednocześnie, prasa dość często podkreślała że obaj zabójcy tworzyli własne poziomy do „Dooma”. Przykładowo, artykuł z 10 maja 1999 roku, który został opublikowany na łamach czasopisma „Time”:

Centrum Simona Wiesenthala (...) odkryło (...) w swoich archiwach kopię strony internetowej Harrisa, na której znajdowała się dostosowana przez niego wersja krwawej strzelanki „Doom”. W wersji Harrisa jest dwóch strzelców, każdy z dodatkową bronią i nieograniczoną amunicją, a napotkani ludzie nie są w stanie walczyć. Kiedy 20 kwietnia Harris i Klebold udali się do Columbine, twierdzi internetowy śledczy powiązany z Centrum Wiesenthala, „prowadzili swoją grę w „trybie boga”.” [28, s. 6]

Tego typu teksty doprowadziły do jeszcze większej demonizacji gier wideo przez świat naukowy. Najstarsza wspominająca o tym publikacja pochodzi już z 2000 roku. Autorzy, czyli Craig A. Anderson oraz Karen E. Drill, powołują się na początku na wspomniany wyżej artykuł z magazynu „Time” [1, s. 772]. W tym przypadku warto zwrócić uwagę, że autorzy przepisali cały fragment z artykułu słowo w słowo, ale chyba nas to nie dziwi, prawda?

Z nowszych tekstów mogę wymienić jeszcze opisywany przeze mnie na tym blogu wpis ze strony ciekawe.org, autorstwa niejakiego Nawaka [25]. Podobnie, w książce „Dzieci konsoli. Uzależnienie od gier”, Hilarie Cash i Kim McDaniel zamieściły takie słowa:

Nie może (...) dziwić, kiedy po kolejnych strzelaninach w szkołach okazuje się, że sprawcy byli oddanymi wielbicielami przepojonych przemocą gier komputerowych. Kontekst takich wydarzeń jest zwykle bardzo złożony i gry nie są jedyną przyczyną szkolnych zabójstw (swoje znaczenie mają też takie zjawiska, jak szkolne prześladowania i brak zaangażowania rodziców w szkolne życie dzieci). Niemniej jednak, na przykład w przypadku strzelaniny w Columbine High School, sprawcy często są oddanymi graczami - w tym wypadku obaj chłopcy od wielu lat grali w Dooma, co na tyle zmieniło ich percepcję świata, iż mogli rzeczywiście sądzić, że znajdują się w grze, w świecie wirtualnym. [8, s. 100]

Wprawdzie miło, że autorki zauważają inne przyczyny szkolnych strzelanin, ale szkoda, że mimo to widzą głównie winę gier.

Warto jednak spojrzeć na to z innej strony – samych zabójców. W internecie można znaleźć pamiętniki Harrisa i Klebolda, choć nazwiska niektórych osób zostały ocenzurowane przez szeryfa. Spójrzmy najpierw na fragment tekstu napisanego przez tego pierwszego (ten fragment zaczyna się małą literą):

ktoś z pewnością powie: „Co oni sobie myśleli?” kiedy staniemy się NBK {Natural Born Killers – dop. MY} lub kiedy to planowaliśmy, więc oto co myślę. „Mam cel zniszczyć jak najwięcej, więc nie mogę dać się zwieść moim uczuciom współczucia, miłosierdzia ani tym podobnym, więc zmuszę się do wiary, że każdy jest po prostu kolejnym potworem z Dooma, takim jak FH, FS lub demony, więc albo ja, albo oni. [16]

Jak widać na powyższym przykładzie, Harris porównywał osoby, które chciał zastrzelić, do potworów z gry. Najprawdopodobniej w ten sposób chciał poczuć się „jak w grze”. Co także warto zauważyć, w tym samym pamiętniku wspomina, że swoją strzelbę nazwał „Arlene” na cześć Arlene Sanders, która pojawia się w nowelizacjach gry „DOOM”.

Z kolei Dylan Klebold w części zatytułowanej „My Quotes!!!” napisał coś takiego:

Widzę podobieństwo między ludźmi a zombie z Dooma. [21]

To zdanie także potwierdza, że obaj zamachowcy starli się porównywać swoje przyszłe ofiary do postaci z gier. Może to wskazywać na ich zatracenie zdolności odróżniania świata rzeczywistego od fikcji.

Co ciekawe, 23 kwietnia serwis informacyjny Salon opublikował tekst pod tytułem: „Doom, Quake and mass murder”. Jego podtytuł brzmi:

Gracze szukają swoich dusz po odkryciu, że zabójcy z Littleton byli częścią ich klanu. [6]

Te słowa wskazują, w jakim tonie napisany został cały tekst. Jednakże, oto co możemy przeczytać w środku:

Brutalne gry wideo szybko uznano za przyczynę wtorkowej masakry. Podobnie do odzieży gotyckiej, biseksualizmu, Internetu i niemieckiej muzyki industrialnej – wszystkie te kwestie zostały przywołane w związku z zabójcami z Littleton – subkultura osób grających w brutalne gry komputerowe jest łatwym celem dla ekspertów chcących wyjaśnić morderstwo nastolatków. [6]

Jak widać, nawet wówczas niektórzy zauważyli, iż gry komputerowe nie są tu winne. Warto zatem przyjrzeć się innym,bardziej prawdopodobnym przyczynom tej tragedii.

Bullying

Najlepiej zacząć od problemu, który może dotknąć każdego ucznia, czyli szkolnego znęcania się (tzw. bullyingu). Obaj sprawcy byli ofiarami takich zachowań. Jak podałem wyżej, Dylan Klebold brał udział w programie przyspieszonego nauczania. Oto jak te czasy wspomina Brooks Brown:

(…) kiedy dzieci uderzały się nawzajem w tył głowy podczas zajęć, nauczyciel odwracał wzrok. Gdy dzieci zdały sobie sprawę, że w CHIPS nie ma dyscypliny, zaczęły sobie pozwalać na więcej. [5, s. 34]

Z kolei o życiu w Columbine High School pisze tak:

Byliśmy „świeżakami”, w dodatku geekami komputerowymi. W porze lunchu mięśniaki kopali nasze krzesła lub popychali na stół. Przewracali nasze tace z jedzeniem na podłogę, podstawiali nogi lub rzucali jedzeniem (...). (…) Na korytarzach wpychali dzieci do szafek i wyzywali, ku uciecze stojących obok przyjaciół. Na zajęciach gimnastycznych bili dzieci w szatni, bo nauczycieli nie było w pobliżu. [5, s. 47]

W pamiętniku Harrisa możemy z kolei znaleźć taki fragment (cenzura moja):

Wszyscy zawsze naśmiewają się ze mnie z powodu tego, jak wyglądam, jaki jestem pier######e słaby i k###a, cóż, odegram się na was: tutaj najwyższa, pier######a zemsta. (…) Stąd bierze się duża część mojej nienawiści, z faktu, że praktycznie nie mam poczucia własnej wartości, szczególnie jeśli chodzi o dziewczyny, wygląd i tym podobne. dlatego ludzie naśmiewają się ze mnie... ciągle... dlatego nie mam szacunku i dlatego się k###a WKURZAM. [16]

Szperając w necie znalazłem coś jeszcze w tym temacie. Regina Huerter, dyrektorka ds. sprawiedliwości naprawczej nieletnich (Juvenile Diversion) przy Biurze Prokuratora w Denver (District Attorney's Office), rok po tragedii (ściślej pisząc: w dniach 14.10-29.11 2000 roku [17, s. 2]) odwiedziła ze swoim zespołem Columbine High School. Na podstawie rozmów przeprowadzonych z 43 osobami (w tym 15 byłymi uczniami szkoły) [17, s. 2] powstał raport, który został opublikowany w przez Columbine Review Commission w grudniu 2000 roku***. Możemy tam przeczytać między innymi, że:

(…) Nauczyciele reagowali tylko na to co widzieli lub chcieli zobaczyć. Nic nie robili, o ile nie byli świadkami przemocy psychicznej lub werbalnej. (…) Pojawiły się doniesienia, że niekiedy nauczyciele odwracali wzrok, gdy w incydenty były zaangażowane niektóre grupy uczniów. [17, s. 8]

Łatwo się domyślić, które grupy uczniów były faworyzowane. Raport dość dokładnie to opisuje:

Rodzice poinformowali o tym, że dwa tygodnie po rozpoczęciu roku szkolnego 1997-98 ich syn (…) wrócił do domu i powiedział „tato, ja tam nie wracam”. Opowiedział o tym jak 4 lub 5 piłkarzy popychało go, wyzywało słownie i śledziło w drodze do samochodu. Był przerażony. Ojciec próbował dodzwonić się do Andy’ego Lowry’ego, Brada Buttsa i Franka DeAngelisa {kolejno: trener piłkarzy, pedagog szkolny i dyrektor szkoły – dop. MY}, ale żaden z nich nie odebrał. (…) Dopiero pod koniec października, jakieś sześć tygodni później, do rodziny zadzwonił pan Lowry. (…) Matka poinformowała, że pan Lowry był bardzo oschły i chamski podczas rozmowy. Rodzice zabrali syna z Columbine (…). [17, ss. 15-16]

Jak widać na powyższym przykładzie, problemy uczniów z „mięśniakami” były bagatelizowane. Nie pomagały nawet interwencje rodziców. Sprawdziłem losy trzech panów wymienionych w tym punkcie. Pozostali na swoich stanowiskach w Columbine High School. Pierwszy w 2024 roku otrzymał nagrodę „NFL's 2023 Don Shula High School Coach of the Year” [11]. Z kolei dyrektor DeAngelis przeszedł na emeryturę w 2013 roku [30]. Brad Butts, pedagog szkolny, także jest już emerytem [31].

Żeby było jeszcze ciekawiej, DeAngelis także był trenerem piłkarzy [20], przez co szkolni sportowcy mogli być traktowani lepiej od innych [17, s. 20]. Jednakże, dyrektor konsekwentnie twierdzi, że żadnego prześladowania w szkole nie było [26] [27].

Można podejrzewać, że dyrektor tak twierdził, bo który dyrektor przyzna się, że w jego szkole istnieje prześladowanie jednych uczniów przez drugich? Niemniej, warto przyjrzeć się jeszcze jednej prawdopodobnej przyczynie tej strzelaniny.

Psychoza

Doktor Jerald J. Block zauważa w swoim artykule, że ani Harris ani Klebold nie byli psychopatami w rozumieniu medycznym. Nie słyszeli głosów ani nie mieli halucynacji [4, s. 5]. Jednakże, według Blocka, Eric Harris był leczony psychiatrycznie, choć nigdy nie brał leków przeciwpsychotycznych [4, s. 6]. Jednakże, zażywał leki antydepresyjne – sertralinę, którą odstawił z powodu braku tolerancji na nią [4, s. 6], oraz fluwoksaminę. Ślady tego drugiego znaleziono w jego ciele podczas sekcji w „ilościach terapeutycznych”, czyli 390 ng/ml [4, s. 6][14]. Sam Harris też o tym wspomina w swoim pamiętniku, choć nie podaje nazw leków [16].

Z kolei według portalu Police1, Harris był „bezlitosnym, zimnym psychopatą”, przy czym chodzi o osobowość, a nie stan psychiczny [29]. Ponownie, dziennik Harrisa najlepiej pokazuje jego sposób rozumowania i to już od pierwszych zdań, które brzmią:

Nienawidzę tego pieprzonego świata, jest w nim zbyt wielu**** cholernych skurwielów. Za wiele**** myśli o społeczeństwach skupionych razem w tym miejscu zwanym AMERYKĄ. [16]

W przypadku Dylana Klebolda jest nieco gorzej. Prawdopodobnie cierpiał na depresję. W pamiętniku czterokrotnie wspomina o samobójstwie. Dodatkowo, napisał także takie słowa:

Zawsze byłem nienawidzony przez wszystkich i wszystko (…). [21]

Może to oznaczać, że Klebold miewał depresyjne myśli, a nawet paranoję [29].

Zakończenie

Moim zdaniem na tę strzelaninę złożyły się wszystkie wymienione wyżej czynniki. Przemysłowi rozrywkowemu (w tym grom) oberwało się, bo trzeba było znaleźć kozła ofiarnego. Wprawdzie nie był to cios finansowy, ale wizerunkowy, lecz nie zmienia to faktu, że zostały w to wciągnięte.

Dla mnie osobiście najgorsze jest jednak to, że nawet w obliczu tak wielkiej tragedii szkoła nie potrafiła powiedzieć prawdy o prześladowaniach uczniów na jej terenie. Zapewne chodziło o względy finansowe – rodziny zabitych mogłyby domagać się od szkoły rekompensat.
Z całej sprawy nie wyciągnięto żadnych wniosków i, jak doskonale wiemy, kolejne osoby z dostępem do broni dokonywały masakr przez kolejne lata.
=========================================================

Przypisy:

* Wiem, że „trench coat” to po polsku „prochowiec” lub „trencz”. Jednak uznałem, że „mafia prochowcowa” oraz „trenczowa mafia” brzmią dziwnie.
** Brooks Brown oraz Regina Huerter używają słowa „jocks”, które oznacza entuzjastę sportu. Uznałem jednak, że w języku polskim lepsze będzie pejoratywne określenie „mięśniak” niż neutralne „sportowiec”.
*** Korzystałem z wersji opublikowanej przez CRC, ale na stronie można znaleźć też pełen raport, który wcześniej nie został opublikowany.
**** Harris zrobił literówkę, pisząc „to” zamiast „too”.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------

Źródła:

[1] Anderson, Craig A., and Karen E. Dill. “Video Games and Aggressive Thoughts, Feelings, and Behavior in the Laboratory and in Life.” Journal of Personality and Social Psychology, vol. 78, no. 4, 2000, pp. 772–90. Dostęp dnia: 10 Marca 2024.
[2] Arthur, Charles. “School Massacre Families to Sue Creators of Violent Games.” The Independent, 6 June 2001. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[3] Bingham, Janet. “The Denver Post Online.” The Denver Post, 21 Apr. 1999. Dostęp dnia: 3 Lutego 2024.
[4] Block, Jerald J. “Lessons from Columbine: Virtual and Real Rage.” American Journal of Forensic Psychiatry, vol. 28, no. 2, 2007. Dostęp dnia: 16 Marca 2024.
[5] Brown, Brooks, and Rob Merritt. No Easy Answers: The Truth behind Death at Columbine High School. Lantern Books, 2002. Dostęp dnia: 4 Lutego 2024.
[6] Brown, Janelle. “Doom, Quake and Mass Murder.” Salon, 23 Apr. 1999. Dostęp dnia: 3 Marca 2024.
[7] C-SPAN. “Senate Session | April 26, 1999 | C-SPAN.org.” 26 Apr. 1999. Dostęp dnia: 17 Marca 2024.
[8] Cash, Hilarie, and Kim McDaniel. Dzieci Konsoli. Uzależnienie Od Gier. Media Rodzina Sp. z o.o., 2014.
[9] CBSNews.com staff. “Most Columbine Lawsuits Dismissed - CBS News.” 27 Nov. 2001. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[10] Chronis, Peter G., et al. “The Denver Post Online.” The Denver Post, 22 Apr. 1999. Dostęp dnia: 3 Lutego 2024.
[11] Denver Broncos. “Columbine High School Football Head Coach Andy Lowry Named AFC Recipient of NFL’s 2023 Don Shula High School Coach of the Year Award.” Www.denverbroncos.com, 31 Jan. 2024. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[12] Eyewitness News ABC7NY. “1999 Columbine Massacre News Coverage (WABC-TV).” YouTube, 18 Apr. 2018. Dostęp dnia: 23 Marca 2024.
[13] Federal Bureau of Investigation. “Columbine High School Part 1 of 4.” FBI, 2011. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[14] Galloway, Ben. “Autopsy Reports: Eric Harris & Dylan Klebold” Columbine Guide, 22 Apr. 1999. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[15] Greene, Susan, and Bill Briggs. “Columbine High School Shooting Focuses on ‘Trench Coat Mafia.’” The Denver Post, 21 Apr. 1999. Dostęp dnia: 23 Marca 2024.
[16] Harris, Eric. “Columbine Shooter Eric Harris’ Journals and Writing.” A Columbine Site, 4 Sept. 2015. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[17] Huerter, Regina. “‘The Culture of Columbine.’” Research Columbine, 6 Oct. 2000. Dostęp dnia: 17 Marca 2024.
[18] Hughes, Jim. “Descriptions Vary of Suspects.” The Denver Post, 21 Apr. 1999. Dostęp dnia: 3 Marca 2021.
[19] Janofsky, Michael. “$2.53 Million Deal Ends Some Columbine Lawsuits.” The New York Times, 20 Apr. 2001, p. 10. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[20] Jeffco DeAngelis Foundation. “Frank DeAngelis.” Jeffco DeAngelis Foundation. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[21] Klebold, Dylan. “Dylan Klebold’s Journal and Other Writings.” School Shooters, edited by Peter Langman, 7 Mar. 2019. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[22] L.A. TIMES. “Columbine Killing Suit Is Settled.” Los Angeles Times, 21 Aug. 2002. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[23] Lenoir, Andrew. “The Real Story of the Columbine Massacre the Media Didn’t Cover and the Police Don’t Want You to Know.” All That’s Interesting, edited by John Kuroski, 11 July 2021. Dostęp dnia: 16 Marca 2024.
[24] Merida, Kevin, and Richard Leiby. “WHEN DEATH IMITATES ART.” Washington Post, 22 Apr. 1999. Dostęp dnia: 16 Marca 2024.
[25] Nawak. “10 Przestępstw Powiązanych Z Grami Komputerowymi.” Ciekawe.org, 28 May 2018. Dostęp dnia: 10 Marca 2024.
[26] Pankratz, Howard. “Colorado News and Denver News: The Denver Post.” The Denver Post, 3 Oct. 2000. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[27] Pilkington, Ed. “‘It’s Just America’: Columbine’s Former Principal on Gun Control and Trauma.” The Guardian, 19 Apr. 2019. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[28] Pooley, Eric. “Eric Harris and Dylan Klebold: Portrait of a Deadly Bond.” Time, 10 May 1999. Dostęp dnia: 10 Marca 2024.
[29] Sancier, Greg. “Looking into the Minds of Eric Harris and Dylan Klebold.” Police1, 18 Apr. 2014. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[30] Simpson, Kevin. “Columbine Principal Frank DeAngelis to Retire after 2013-14 School Year.” The Denver Post, 13 Aug. 2013. Dostęp dnia: 23 Marca 2024.
[31] The Christadelphian Tidings. Facebook, 7 Jul 2020. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[32] The Denver Post Staff. “How the Rampage Unfolded.” The Denver Post, 1999. Dostęp dnia: 2 Marca 2024.
[33] The Denver Post Staff. “Partial chronology of tragedy.” The Denver Post, 21 Apr. 1999. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[34] Wadhams, Nick. “Columbine Suit against Game Dismissed.” Midland Reporter-Telegram, 4 Mar. 2002. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.
[35] Weather Underground. “Denver, CO Weather History | Weather Underground.” 20 Apr. 1999. Dostęp dnia: 24 Marca 2024.